طرحی نو برای سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی

نام «سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی» به‌عنوان متولی اصلی دیپلماسی فرهنگی کشور برای فعالان این حوزه آشنا است، اما سال‌هاست که معمولاً از آن به نیکی یاد نمی‌شود. این نام با فعالیت‌های کلیشه‌ای فرهنگی در خارج از کشور قرین شده و از سوی بسیاری از فعالان این حوزه ناکارآمد تلقی می‌شود. به‌علاوه پژوهش‌ها و مطالعات مراکز رسمی و دانشگاهی نیز نشان می‌دهد سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی که روزی بنا بود «قلب» دیپلماسی فرهنگی ایران باشد، به‌تدریج یک «شیر بی‌یال و دم و اشکم» شده و بیش‌ازپیش تضعیف گردیده است. قطعاً اقدامات و تلاش‌های مثبت و ماندگاری در طول سه دهه گذشته در این سازمان انجام شده است، اما مقایسه وضع عیان کنونی آن با اهداف و وظایف اساسنامه، حکایت از تفاوتی فاحش دارد. چنین وضعی حتی برای گام اول انقلاب اسلامی نیز زیبنده نیست، چه رسد به گام دوم آن. لذا پژوهشگران حلقه دیپلماسی عمومی انقلاب اسلامی مرکز رشد دانشگاه امام صادق(ع) با آگاهی اجمالی به این مشکلات و با هدف فهم عمیق‌تری از آن و با نگاهی به آینده، از پاییز 1399 طرح نقد و بررسی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی را کلید زدند. در این طرح اسناد و مطالب آرشیوی متعددی بررسی شد و 31 مصاحبه و 10 نشست با حضور خبرگان نظری و عملی این حوزه برگزار گردید. به‌علاوه نظرات برخی نیز به‌صورت مکتوب گردآوری شد. مجموعاً در این پژوهش از نظرات بیش از 50 نفر استفاده شده که در میان آن‌ها 2 رئیس، 9 معاون، 13 مدیر، 12 رایزن فرهنگی، 2 وابسته فرهنگی، 2 مبلغ و یک کارشناس از ادوار مختلف سازمان فرهنگ و ارتباطات دیده می‌شود. همچنین از نظر برخی از مسئولان دستگاه‌های بالادستی، اساتید حوزه و دانشگاه و گروه‌های مردمی نیز بهره گرفته شده است. از جمله افراد حاضر در نشست‌ها و مصاحبه‌ها می‌توان به آقایان محمدباقر خرمشاد، ابوذر ابراهیمی ترکمان، حجت‌الله ایوبی، محمدرضا دهشیری، محمدمهدی ایمانی‌پور، محمود واعظی، محمدباقر کریمیان، حسن صفرخانی، علی فولادی، رضا ملکی، فرهاد پالیزدار، ابوالحسن خلج منفرد، محمدحسین مظفری، بهمن اکبری، محسن اسلامی، اکبر قولی، محسن شجاع‌خانی، محمدهادی همایون، احمدعلی قانع، نادر جعفری، محمدحسین هاشمیان، سینا کلهر و... اشاره کرد. در نهایت داده‌های گردآوری‌شده بر اساس روش علمی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت و نسخه خلاصه گزارش تهیه شد. گزارش مبسوط نیز در مراحل پایانی به سر می‌برد و به‌زودی رونمایی خواهد شد. سرفصل‌های گزارش تفصیلی عبارت‌اند از: بازشناسی هویت مأموریتی سازمان بر اساس رهنمودهای رهبری، رویکردهای دیپلماسی عمومی دیگر کشورها، وضعیتشناسی روابط فرهنگی جمهوری اسلامی، روایت شکل‌گیری سازمان، بررسی دوره‌های مختلف مدیریتی، توصیف وضعیت کنونی شامل نقاط مثبت، محدودیت‌ها و آسیب‌شناسی (در 9 محور: آسیب‌های تأسیس، نیروی انسانی، سیاستی، ساختاری، جایگاهی، اجرایی، محتوایی، نظارت و ارزیابی، مالی و پشتیبانی)، و درنهایت محورهای تحولی پیشنهادی. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد در خصوص عمده مطالبات رهبر معظم انقلاب از سازمان فرهنگ و ارتباطات در محورهایی مانند تبیین مفاهیم بکر انقلاب اسلامی و جذب قلوب و اذهان توده‌ها و نخبگان، معرفی ایرانِ امروز، اتخاذ رویکرد تهاجمی و فعال، اهتمام به ابتکار و خلاقیت، ترجیح محتوا بر ابزار، ترجیح کیفیت بر کمیت، پرهیز از اقدامات ظاهری و تشریفاتی، به‌کارگیری هنر متعالی، به‌کارگیری افراد کارآمد و اعزام رایزنان انقلابی و جهادی و مستغنی از زخارف مادی اهمال صورت گرفته است. در مجموع می‌توان گفت به واسطه مشکلات درونی و بیرونی، این سازمان امروزه به روزمرگی افتاده و نوعاً به اقدامات کلیشه‌ای و نمایشی و غیرمؤثر می‌پردازد و از تحقق اهداف اصلی خود و اثرگذاری در ترویج گفتمان انقلاب و گسترش عمق استراتژیک جمهوری اسلامی باز مانده است. انباشت آسیب‌های مزمن، در کنار افزایش جهشی قیمت ارز و ضعف مدیریتی در دوره اخیر سبب شده که سازمان در این سال‌ها نوعاً اداره شود و مأموریت آن چندان که باید پیش نرود. علی‌رغم اینکه برخی معتقدند به‌واسطه مشکلات فراوان و عدم توفیق‌ها باید سازمان را منحل کرد یا به جایی مانند وزارت امور خارجه سپرد، اما بر اساس دیدگاه مختار محققان می‌توان با عزم و اراده جدی برای بازتعریف و بازطراحی مدل کلی سازمان فرهنگ و ارتباطات و رایزنی‌های فرهنگی به احیاء آن امیدوار بود. این سازمان می‌بایست به بهترین کار ممکن و مزیتی خود بپردازد. برخلاف آنچه مدیران سازمان فرهنگ و ارتباطات می‌گویند، مشکل اصلی بودجه نیست و مزیت انقلاب اسلامی نیز هیچ‌گاه در صرف بودجه‌های کلان نبوده است؛ گو اینکه بودجه حاضر نیز به‌درستی استفاده نمی‌شود. همچنین راه‌حل مشکلات این سازمان صرفاً ارتقاء جایگاه حقوقی آن و استخدام افراد خبره نیز نیست؛ هرچند همه این موارد در جای خود مهم است، اما اولویت را باید در تغییر نگاه و مدل کلی جستجو کرد. به نظر می‌رسد با اتخاذ سیاست‌ها و رویکردهای صحیح و بهره‌گیری از ظرفیت‌های موجود در کشور می‌توان بر مشکلات و محدودیت‌های درونی و بیرونی فائق آمد. بدین منظور در گزارش مذکور پانزده محور تحولی پیشنهاد شده که به‌صورت کلی شامل تحول در سیاست‌ها، فرایندها، ساختارها و منابع انسانی می‌باشد.