جغرافیای مشترک: سلامت و علوم انسانی

در کشور ما بخش عمده‌ای از انتظارات و مسئولیت‌های سنگین عرصه سلامت بر دوش رشته‌های گروه علوم پزشکی قرار دارد. رشته‌هایی که طبعاً اهتمام عمده آن‌ها معطوف به دور ماندن بدنِ انسان از گزند بیماری‌هاست. حال آنکه این بدن‌ فقط بخشی از وجود انسان، و به تبعِ آن جوامع بشری را شکل می‌دهد. لذا به واقع پرداختن این گروه به همه ابعاد سلامت ناممکن می‌نُماید و نتیجه‌ای جز فشار بیش از حد به دانش‌آموختگان و فعالان آن‌ها و اتلاف وقت و توان دیگران در پی ندارد. سلامت و تعالی انسان‌ -به معنا و مفهوم کامل خود- جغرافیایی است که شناختِ حقیقت و پیگیری تحقق آن فقط با در نظر داشتن همه فراز و نشیب‌های وجودی انسان و اجتماع میسر است؛ بی تردید تا زمانی که این مهم عملی نشود نیازهای عرصه سلامت پاسخ مناسبی دریافت نخواهد کرد.

کتاب «جغرافیای مشترک: سلامت و علوم انسانی» با هدف ایجاد دغدغه سلامت و زمینه‌سازی برای حرکت علمی و عملی دانشجویان، دانش‌آموختگان، اساتید و اندیشمندان علوم انسانی و اجتماعی برنامه‌ریزی و گردآوری شده‌است. مسلماً با وجود گستردگی مذکور، پرداختن به همه موضوعات مختلف در یک کتاب امکان‌پذیر نبوده و امید است این جریان ادامه داشته‌باشد.

این اثر شامل چهار بخش و 11 مقاله است. بخش اول با عنوان «مفهوم‌شناسی»، با مقالاتی در زمینه مفهوم سلامت از دید فیلسوفان اسلامی و همچنین مفهوم «رفق»، نگاهی جدید به شناخت سلامت و ابعاد آن باز می‌کند. این مفاهیم هر کدام، در صورتی که بازتاب خود را در عرصه‌های مختلف نظام سلامت بیابند، می‌توانند نویدبخش نگاهی نو و اصیل در آن باشند؛ موضوعی که مقاله «الگوی ارائه‌‌ خدمت در حوزه سلامت با مرکزیت رفق به عنوان محور رابطه‌ی پزشک و بیمار» تا حدی تبیین می‌کند.

در بخش «عدالت در سلامت» ابتدا رویکردهای مختلف کشورهای دنیا در دستیابی به عدالت با اتخاذ چارچوبی  واحد بحث شده است. این تبیین می‌تواند هر چه بهتر در شناخت و اتخاذ رویکرد عدالت‌محور یاری‌گر باشد. در مقاله «تحلیل محتوای سیاست‌های مرتبط با عدالت در نظام سلامت جمهوری اسلامی ایران»، سیاست‌های مرتبط با عدالت در نظام سلامت بررسی و تحلیل شده‌اند. سیاست‌ها همواره با رویکردی به عدالت نوشته می‌شوند، و در پس اجرا اثرات قابل توجهی بر جامعه مخاطب خود خواهند گذاشت. آگاهی به این رویکردهای مختلف و همبستگی و یا تشتت میان سیاست‌ها گامی ابتدایی برای تدوین هرچه بهتر آن‌ها می‌باشد. اما مجموعه سیاست‌ها و اقدامات در نظام سلامت بایستی خود را در شاخص‌ها نمایان کنند؛ از میان شاخص‌ها نیز به سبب اهمیت عدالت در حوزه سلامت، در مقاله «تأملی بر معنا و شاخص­های عدالت در بخش سلامت» شاخصی ترکیبی عدالت برای جمهوری اسلامی ایران ارائه شده است. این شاخص در ارائه شاخص خلاصه نشده، بلکه روند عدالت در سلامت را بین سال‌های 97-85 اندازه‌گیری می‌کند.

مقاوم‌سازی و یا تاب‌آوری نظام سلامت از موضوعات پرداخته‌شده در این کتاب است که با بروز پاندمی کرونا، ضرورت آن هرچه بیشتر نمایان گردید. در این بخش ابتدا طرح مفهومی کلی از نقشه راه پژوهش در مقاوم‌سازی نظام سلامت تبیین گشته است که خود می‌تواند شروعی برای مطالعات گسترده در این زمینه باشد. سپس پا را فراتر گذاشته و در مقاله «سنجش مقاومت نظام سلامت» چارچوبی جهت سنجش مقاومت و تاب­آوری نظام سلامت، ارائه شده است.

در بخش آخر کتاب نیز به برخی موضوعات کاربردی که شاید بیش از موارد قبلی بتوانند ظرفیت علوم انسانی را آشکار سازد، پرداخته شده است. مقاله مصادیق فساد در نظام سلامت به صورت معین انواع مصادیق را در کاربردها و عرصه‌های مختلف نظام سلامت، تبیین کرده و تجویزهایی در اصلاح آن ارائه داده است. در مقاله «مدل‌سازی تعاملات ذینفعان نظام سلامت» با تمرکز بر طرح تحول نظام سلامت، مهم‌ترین ذینفعان آن ترسیم گشته و کاربرد این مدل‌سازی را در مدیریت نظام سلامت تصویر می‌کند. مقاله‌ی انتهایی «دریچه نو»یی است که  قصد دارد، با رویکردی خط‌مشی‌گذارانه دلالت‌های حوزه روان‌شناسی را در نظام سلامت تبیین کند. «دریچه‌ نو» فراخوانی است برای همه اندیشمندان و پژوهشگران علوم انسانی که ایده‌ها و نگاه‌های خود را در حوزه سلامت صاحب اثر دیده و آن را به عنوان دریچه‌ای نو به نظام سلامت هدیه می‌کنند.